Beseda doc. dr Nataše Dragin

Na današnji dan, kada Crkva proslavlja zajedničku uspomenu na svoje svetitelje, ravnoapostolne Ćirila i Metodija, grupa bibliotekara sa našeg fakulteta, moramo reći, pravih entuzijasta, organizuje poslednjih godina obeležavanje Dana slovenske pismenosti čuvajući tako od zaborava taj veliki praznik slovenske kulture. U našoj sredini, nažalost, za razliku od prakse u drugim slovenskim zemljama, nijedna značajnija naučna ili kulturna institucija ne nosi ime slovenskih prosvetitelja, pa onda i ne iznenađuje što i taj dan prolazi gotovo nezapažen, a ako se i obeleži, to je obično veoma skromno i u malom krugu ljudi. Značaj poduhvata bibliotekara utoliko je veći i zato im svi mi, i nastavnici i studenti, dugujemo zahvalnost, ali ih ujedno i molimo da istraju u ovoj lepoj ideji, pre svega zbog generacija koje će doći.

Svake godine, dakle, okupi nas jedna stara knjiga iz bogate slovenske rukopisne baštine. Ovoga puta to je jedan relativno kratak tekst od stotinak stihova, koji se obično pominje pod imenom Proglas ili Prolog svetog jevenđelja, što bi najviše odgovaralo onome što danas zovemo predgovor ili uvodna reč. Pored toga što predstavlja dragoceno istorijsko svedočanstvo o počecima slovenske hristijanizacije, ovaj tekst ima i nesporne književne vrednosti, pa se o njemu govori i kao jednom od najblistavijih primera didaktičke poezije u ranom srednjem veku. Danas sa sigurnošću možemo reći da on ulazi u red najstarijih originalnih sastava na slovenskom jeziku, a vrlo je moguće i da je najstariji. Zbog nerešenog pitanja autorstva i svoje nesporne starine, dugo je privlačio pažnju mnogih naučnika, među kojima su i najistaknutija imena svetske slavistike, poput R. Jakobsona, A. Vajana, E. Georgijeva i dr. Zastupnici teze o Konstantinu Preslavskom kao autoru Proglasa ostali su u manjini, budući da danas slavisti ovaj tekst uglavnom pripisuju drugom Konstantinu, sv. Ćirilu. Najubedljivije argumente u tom pogledu pružio je R. Jakobson, a oni se zasnivaju na jezičkoj, stilističkoj i tematskoj analizi Proglasa, koji se sa dosta verovatnoće može dovesti u vezu sa književnom delatnošću sv. Ćirila. Kako se pretpostavlja, tekst je nastao za potrebe njegove velikomoravske misije. Mogao je biti napisan pred put u Moravsku ili za vreme boravka u njoj, u svakom slučaju u periodu od 863. do Ćirilove smrti 869. godine. On otkriva, dakle, još jednu dimenziju ličnosti sv. Ćirila, koji nije bio samo prvi slovenski veroučitelj i propovednik, utemeljitelj slovenskog pisma i prvog književnog jezika, bogoslov, filosof, polemičar i apologeta ikona nego i prvi originalni pisac na slovenskom jeziku. U ovo, uostalom, i nije teško poverovati, budući da se u službi koja mu je posvećena, između ostalog, veoma nadahnuto veliča i njegov književni talenat. U našoj sredini pažnju na Proglas skrenuo je Đorđe Sp. Radojičić, koji ga je preveo na savremeni srpski jezik i pod imenom Konstantina-Ćirila objavio u antologiji Staro srpsko pesništvo 9.-18. veka. Tom prilikom on ističe da je reč o najstarijoj slovenskoj originalnoj pesmi.

U slovenskoj rukopisnoj baštini, inače, Proglas nije sačuvan u velikom broju prepisa, a javlja se u spomenicima od 13. veka. U ćirilskoj zaostavštini obično se pominju četiri prepisa, od kojih su tri srpska (jedan iz 13. i dva iz 14. veka) i jedan ruski iz 16. veka. Najstariji pomenuti prepis srpskom redakcijom iz 13. veka nalazi se u jednom hilandarskom zborniku i prethodi tekstu četvorojevanđelja. Zbog svetovnog imena pisara koji se u njemu pominje, za ovaj zbornik se pretpostavlja da je bar delimično prepisan negde u Srbiji. U njemu se Proglas imenuje kao “blaženago učitelja Kostantina filosofa slovo”. Jezička analiza teksta pokazala je prisustvo izvesnog broja ruskih i staroslovenskih crta, što je posebno zanimljivo, jer jasno upućuje na postojanje ranijih predložaka. Sve to, dakle, svedoči o tome da je u to rano vreme Proglas kružio po slovenskim zemljama i, nema sumnje, bio mnogo češće prepisivan nego što bi se to moglo zaključiti na osnovu sačuvanih rukopisa.

Pravi smisao i značaj Proglasa može se sagledati samo u svetlu sveukupnih duhovnih stremljenja toga doba, koja su se, između ostalog, na tako upečatljiv način oslikala i u životu i misionarskoj delatnosti njegovog autora.

Konstantin-Ćirilo poživeo je svega 43 godine (826-869). U tako kratkom životnom veku postao je jedan od najučenijih ljudi svoga vremena, pa, ipak, njegov biograf ima potrebu da naglasi da se isticao više skromnošću nego učenošću. Učestvovaće u tri misije svoje, tada, moćne carevine i, kao stranac, za veoma kratko vreme steći će uvažavanje svih slovenskih plemena. Posle arapske (855-856) i hazarske misije (860-861), poziv velikomoravskog kneza Rastislava 862. godine zatekao ga je već iscrpljenog i oronulog zdravlja. U tom trenutku on je predavač filosofije na carigradskom univerzitetu. Još jednom, i u ovoj trećoj, čini se, i najtežoj misiji on će potvrditi svoju veliku požrtvovanost i samopregor. Ako kroz tu njegovu odluku da stvori slovensko pismo i ipak krene na put pokušamo da sagledamo i njegov unutrašnji duhovni profil, možemo slobodno reći da je Konstantin Filosof bio čovek koji je živeo svoju filosofiju - od rane mladosti do kraja života. Naime, jednom upitan šta je to filosofija on odgovori, kako kaže njegov biograf, ne razmišljajući dugo: “To je poznavanje onoga što je božje i što je ljudsko, koliko se čovek može približiti Bogu, i uči čoveka da vrlinom postane obličje onoga koji ga je stvorio”. Jasno je, dakle, zašto se, i pored sve učenosti i ugleda koji je uživao, Konstantin nije mogao zadovoljiti ulogom salonskog intelektualca vizantijskog establišmenta. Da je to ostao, verovatno danas i ne bismo razgovarali o njemu.

Ako sa ove vremenske distance pokušamo da sagledamo značaj njegove verske misije među Slovenima, mogli bismo reći da je on u najmanju ruku bio trojak: istorijski, kulturološki i jezički. Usvajanjem glagoljice kao prvog slovenskog pisma Sloveni u punom smislu reči postaju narod, prekoračujući tako prag koji ih iz praistorije uvodi u istoriju. Stvaranjem staroslovenskog kao prvog književnog jezika oni se povezuju sa samim izvorištem evropske kulture, grčkim jezikom, na kome su napisana najznačajnija dela evropske filosofije i književnosti, kao i sam Novi zavet. Prevođenjem izbornog jevanđelja slovenski narodni govor promoviše se u sveti jezik kulta, postajući uz grčki i latinski treći liturgijski jezik toga doba na evropskom tlu. Dakle, usvojivši pismo, književni jezik i hrišćanski kult Sloveni se profilišu kao zrela etnička skupina koja je u potpunosti osposobljena da zauzme svoje mesto u novom civilizacijskom krugu hrišćanskih naroda. Osnovna poruka koju je sv. Ćirilo celokupnim svojim životom i delatnošću nastojao da predoči Slovenima u književnoj formi sažela se u tekstu Proglasa. Kako sam reče, “mnogo uma u maloj reči kazujući” ona nas i danas podseća i opominje na to da nema kulture bez kulta, jer ako se iz određene kulture istisne jedan kult, njegovo će mesto zasigurno zauzeti drugi. Celim svojim bićem on se, naravno, zalagao za uvođenje hrišćanskoga kulta među slovenska plemena duboko svestan da se to može postići samo preko pisanog oblika kulture. Ova osnovna poruka slovenske misije aktuelna je i danas, a na simboličan način ona je predstavljena i na ikonama svetih Ćirila i Metodija, koji se obično prikazuju zajedno tako što Metodije, kao prvi slovenski arhiepiskop, drži putir – simbol hrišćanskoga kulta, a Ćirilo svitak sa slovima azbuke – simbol knjižne, pisane kulture. Na narodima je, uostalom, kao i na pojedincima da se svesno priklone i odaberu, što su Sloveni i uradili. Ovaj njihov izbor bio je od presudnog značaja za uobličavanje evropske kulture. Evropa je tako počela da zaokružuje svoje hrišćansko lice. Najveća zasluga za to pripada upravo Solunskoj braći, koja danas ne samo da predstavljaju duhovnu svojinu svih evropskih naroda nego su i patroni Evrope.

Iako se već u IX veku javljaju vidljivi nagoveštaji budućeg raskola između Rima i Carigrada, koji će, kao što znamo, uslediti dva veka kasnije, sve hrišćanske crkve će od samog svog osnivanja uvrstiti Ćirila i Metodija u svoj kalendar i praznovati ih kao svetitelje. Da je njihov kult veoma rano uspostavljen, svedoči nam Asemanijevo jevanđelje, staroslovenski glagoljski spomenik iz XI veka u kojem se na dan svoga upokojenja pominju oba brata (pod 14. februarom sv. Ćirilo, a pod 6. aprilom sv. Metodije). O ranom praznovanju ovih svetitelja svedoče nam i najstariji sačuvani redakcijski rukopisi, rusko Ostromirovo jevanđelje i srpsko Miroslavljevo jevanđelje. Od tog ranog perioda slovenskog jedinstva, oličenog i u Ćirilovom pokliču Slušajte, slovenski narode vasceli, proteklo je više od jedanaest vekova. Ideja panslavizma za to vreme, kao što znamo, zamirala je i vaskrsavala kako su se smenjivale različite istorijske epohe. Kroz sva ta previranja i lomove različitih ideoloških programa, ličnost sv. Ćirila ostala je do danas neraskidiva spona između slovenskog istoka i slovenskog zapada, o čemu, na svoj skroman način, svedoči i naš današnji susret sa gošćom iz Slovačke, kao i izložba koju ćete imati prilike da vidite.

Doc. dr Nataša Dragin